Początki miasta Zduny
We wczesnym średniowieczu Zduny były miejscowością monarszą. W roku 1266 książę Bolesław Pobożny nadał wsie Zduny i Dziadkowo biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi. Rok później hierarcha ten uzyskał od księcia przywilej lokacyjny na prawie średzkim (rodzaj prawa magdeburskiego). Miasto otoczone było wałem ziemnym, posiadało rynek w kształcie kwadratu - obecnie Plac Kościuszki. Na zachód od rynku znajdował się drewniany kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jadwigi.
Ratusz w Zdunach. Rysunek autorstwa Władysława Kościelniaka zawarty w katalogu "Krotoszyn i okolice" wydany w latach 90-tych przez Urząd Miejski w Krotoszynie
(Fot.) Kościół poewangelicki w Zdunach r. Protestanci byli drugą, a w niektórych okresach nawet dominującą grupą wyznaniową w Zdunach. Wśród wyznających tą religię przeważali obywatele narodowości niemieckiej
(Fot.) Dzisiejszy plac Kościuszki (widok z lotu ptaka) to rejon pierwszego osadnictwa w Zdunach Polskich. Na wschód od placu widoczny jest "kapelusz", miejsce prac archeologicznych, w czasie których materialnie udowodniono istnienie w tym miejscu grodziska i dworku szlacheckiego, siedziby dawnych właścicieli miasta.
Zduny Niemieckie
W XVI w. właścicielką miejscowości została Anna Jutroska (w jej dobrach znajdowały się także Jutrosin i Kobylin). W 1633 r. Zduny wykupił w całości ich dotychczasowy współwłaściciel Piotr Sieniuta – bogaty magnat, kalwin. W tym czasie do Wielkopolski głównie ze Śląska i Czech masowo przybywali niemieccy tkacze – wyznawcy protestantyzmu. Szukali tutaj schronienia przed represjami wyznaniowymi. Sieniuta chętnie przyjął wykwalifikowanych rzemieślników z Reichenbach (obecny Dzierżoniów k. Wałbrzycha).
W 1637 r. uzyskał dla nich od króla Władysława IV przywilej lokacyjny pozwalający założyć nową miejscowości – tzw. Zduny Niemieckie. Zlokalizowane zostały one na wschód od średniowiecznego miasta zwanego od tamtego czasu Zdunami Polskimi. Przybysze zwolnieni zostali na kilka lat z obowiązku płacenia podatków, otrzymali również od Sieniuty przywileje gospodarcze i prawo swobodnego praktykowania własnej wiary. Zduny Niemieckie to obecne centrum miasta z rynkiem, ratuszem i przyległymi do niego ulicami.
(fot.) Sieniutowo, dzisiaj ul. Sieniutowa. Miejsce osiedlenia uciekinierów z Reichenbach. Zachowało dawny układ architektoniczny, ale dominuje współczesna zabudowa
(fot.) Granica i niemieckie budki strażnicze pomiędzy Zdunami i Cieszkowem. Zdjęcie z okresu międzywojennego.
Rynki trzy
Dogodne warunki osadnictwa przyciągały do Zdun coraz więcej osób. To zmusiło Sieniutę do podjęcia decyzji o utworzeniu kolejnej miejscowości dla przybywających protestantów. W 1646 r. powstało Sieniutowo, miejscowość położona na wschód od Zdun Niemieckich (obecne okolice ulic Ostrowskiej i Sulmierzyckiej).
W ten sposób na terenie obecnych Zdun ukształtowały się trzy autonomiczne organizmy miejskie. Każdy z nich posiadał własne władze, rynki, ratusze, cmentarze. W Zdunach Polskich istniała parafia katolicka z kościołem p.w. św. Jana Chrzciciela, w Zdunach Niemieckich i Sieniutowie znajdowały się osobne zbory ewangelickie.
Komora celna
Korzystna lokalizacja miasta na szlaku komunikacyjno - handlowym prowadzącym z centralnej Polski na Śląsk i dalej na zachód Europy sprawiła, że w 1600 r. na zdunowskim rynku ustawiono komorę celną. Była ona największa w Wielkopolsce. By w niej pracować należało mieć szlacheckie pochodzenie. Z Wielkopolski na Śląsk przewożono zboże, wełnę, pierze, miód, skóry, trzodę chlewną i konie, ze Śląska zaś płótna, sukna, stal, papier, owoce południowe, wino.
Znaczną część wśród przybyłych do Zdun rzemieślników stanowili tkacze i sukiennicy. W 1644 r. powstał nawet cech sukienników. W drugiej połowie osiemnastego stulecia pracowało tutaj 429 tkaczy wełny, 100 sukienników, 464 przędzalników (w Wielkopolsce było ich wówczas 600) oraz 6 foluszy.
Zjednoczenie
W roku 1684 ówczesny właściciel miejscowości – Rafał Leszczyński podjął decyzję o połączeniu Zdun Niemieckich i Sieniutowa. W roku 1761 kolejny właściciel – książę Aleksander Józef Sułkowski złączył je w jedno miasta ze Zdunami Polskimi. Ostatnim polskim właścicielem Zdun był hrabia Maksymilian Mielżyński. W 1888 r. Zduny liczyły 3529 mieszkańców, którzy mieszkali w 433 domach. Wśród zdunowian było 2465 ewangelików, 1014 katolików i 50 Żydów.
Walka o niepodległość
Zduny wraz z Chachalnią, Borownicą i Rudą znalazły się na linii niepodległościowych walk Powstania Wielkopolskiego. Mieszkańcy miasta brali czynny udział w walkach, a wielu z nich poległo. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miasto leżało na granicy polsko-niemieckiej. Po II wojnie światowej – ze względu na przesunięcie granicy polskiej na zachód – znaczenie Zdun osłabło.